Nawiązanie przez osoby starsze zależne międzypokoleniowych relacji z uczniami i nauczycielami lokalnej szkoły podstawowej przyczyni się do wzrostu ich aktywności i będzie impulsem do rozpoczęcia procesu zmiany ich postaw wobec samych siebie i młodszego pokolenia.

Odbiorcy ostateczni innowacji to osoby starsze zależne, które mieszkają w okolicy szkoły.

Zgodnie z zasadą „lepiej zapobiegać niż leczyć” pomysł został opracowany przede wszystkim z myślą o grupie seniorek i seniorów, których zależność niedawno się zaczęła. Ich problemy pogłębiają się z dnia na dzień. Jeśli nic się nie zmieni, ich sytuacja będzie się pogarszać, a zależność od wsparcia innych osób wzrastać. Osoby te stopniowo godzą się ze swoją sytuacją. Tracą wiarę w swoje możliwości i użyteczność. Ich samoocena ulega obniżeniu. Jest to moment, w którym nie jest jeszcze za późno, by poprzez proste działania zatrzymać społeczne, psychologiczne, oraz fizyczne procesy pogłębiające ich dezaktywację, a nawet cofnąć niektóre ze zmian.

Opisane cechy mają charakter preferencyjny, a nie wykluczający. Takie osoby, włączamy w sieć, w pierwszej kolejności. One czerpią największe korzyści w ramach rozwiązania i im faktycznie jesteśmy w stanie tego wsparcia udzielić.

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• bariery mentalne: negatywne postawy wobec siebie (niska samoocena, utrata wiary w swoje możliwości), starości (wiązanie jej z ograniczeniami: utratą samodzielności, samotnością, wycofaniem, pasywnością i postępowanie zgodnie z tym stereotypem), młodych (niechęć do nawiązania relacji z przedstawicielami młodego pokolenia z powodu stereotypowego postrzegania młodzieży),
• bariery fizyczne: ograniczenie sprawności i pogarszający się stan zdrowia oraz związane z nimi problemy z mobilnością,
• bariery społeczne: brak wsparcia lub tworzenie barier przez opiekunów i/ lub członków rodzin (np. poprzez brak zgody na udział w działaniach sieci, utrudnianie lub nieułatwianie takiego udziału).

 

Korzyści z udziału w innowacji:

Dzięki udziałowi w projekcie seniorki i seniorzy zależni:

• nawiązują między- i wewnątrzpokoleniowe relacje („Poznałam osoby takie jak ja, z którymi mogę porozmawiać o swoich problemach”);
• zostają włączeni w życie lokalnej społeczności oraz w sieć społecznego wsparcia i współpracy, co przywraca im wiarę w siebie i innych ludzi („Te dzieci mnie ujęły, to dla nich tutaj przychodzę”);
• mogą poczuć się jak dawniej – docenieni, użyteczni, akceptowani, pewni siebie i bezpieczni („Dzieci patrzą, pytają wprost, ale również akceptują”);
• odzyskują apetyt na życie („Ten projekt wypełnia czas, dokłada nowe wyzwanie do mojego życia”);
• mobilizują się do aktywności społecznej (wspólny cel, obowiązek, odpowiedzialność, sukces) i fizycznej, co zachęca ich do radzenia sobie z ograniczeniami, które do tej pory zdawały się barierami nie do pokonania („Musiałam się zmobilizować, pogoda dopisała i planowaliśmy wyjście na działkę. Gdyby nie to, spędziłabym ten dzień przed telewizorem”).

 

Odbiorcami pośrednimi są dzieci uczęszczające do szkoły podstawowej

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• negatywne postawy wobec starości i osób starszych – wiedza i ocena oparta na mitach, zniechęcająca do nawiązywania relacji z seniorami (stąd potrzeba przeprowadzenia „treningu motywacyjnego”, będącego częścią innowacji);
• niska motywacja – niedostrzeganie potrzeb i korzyści związanych z nawiązaniem międzypokoleniowych relacji (stąd wprowadzenie do innowacji warsztatów z ćwiczeniami, których efektem jest uświadomienie tych aspektów);
• obciążenie wieloma obowiązkami – nauka, prace domowe, zajęcia pozalekcyjne.

 

Korzyści z udziału w innowacji:

• zmiana postaw wobec seniorów – nowy sposób myślenia o starości i jej oceniania, oparty na doświadczeniach, a nie stereotypach;. zwiększenie empatii, tolerancji i szacunku wobec seniorów, rozwijanie umiejętności budowania relacji międzypokoleniowych, czerpanie z wiedzy i umiejętności seniorów;
• zmiana postaw wobec siebie – lepsze poznanie siebie, swoich możliwości i potencjału, wzmocnienie poczucia własnej wartości, wiary w swoje możliwości, bycia potrzebnym, akceptowanym, rozwój kompetencji pracy w grupie, odpowiedzialności, cierpliwości i wrażliwości.

 

Inną grupą odbiorców pośrednich są opiekunki i opiekunowie osób starszych zależnych.

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• bariery mentalne – obawy związane z udziałem starszej osoby zależnej w projekcie,
• bariery organizacyjne – konieczność dostosowania planów do nowych aktywności starszej osoby zależnej.

 

Korzyści z udziału w innowacji:

• zmniejszenie objawów zespołu stresu opiekuna – dzięki odciążeniu od codziennych obowiązków, zyskują czas dla siebie oraz szansę na spojrzenie na osobę zależną z innej perspektywy;
• zmiana postaw – wobec starszych osób zależnych i samych siebie, co może wpłynąć, na jakość ich opieki;
• zmiana postaw starszych osób zależnych i ich lepsze samopoczucie fizyczne i psychiczne – może ułatwić realizację ich obowiązków i ograniczyć ich zakres.

 

Odbiorcy pośredni innowacji – rodziny uczennic i uczniów.

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• brak czasu i obciążenie dodatkowymi obowiązkami,
• skupienie na własnych potrzebach.

 

Korzyści z udziału w innowacji:

• zmiana postaw wobec starości – większe zaangażowanie w relacje z seniorami będącymi członkami rodziny;
• większa wrażliwość na potrzeby innych – polepszenie relacji rodzinnych.

 

Odbiorcy pośredni innowacji – społeczność szkolna.

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• obciążenie podstawowymi zadaniami – napięty program nauczania, w związku ze zmianą podstawy programowej i innymi działaniami, w które zaangażowane są szkoły;
• niewielkie zaangażowanie większości rodziców w sprawy szkolne, zwłaszcza ponadprogramowe aktywności.

 

Korzyści z udziału w innowacji:

• zintegrowanie klas, członków klubów i kół oraz całej społeczności szkolnej – podczas działań wykraczających poza obowiązki szkolne;
• zintegrowanie szkoły z lokalną społecznością – z osobami starszymi i stworzoną na potrzeby realizacji współpracy siecią społeczną;
• zwiększenie konkurencyjności placówki – satysfakcja uczniów i rodziców z członkostwa w prawdziwej społeczności i możliwości udziału w ponadprogramowej ofercie szkoły.

Użytkownikami, czyli osobami wdrażającymi innowację są nauczyciele i nauczycielki pełniący funkcję wychowawców, prowadzący szkolne kluby wolontariatu lub inne koła zainteresowań dla dzieci ze szkół podstawowych. Nie oznacza to, że nie może skorzystać z niej każda inna osoba, organizacja czy instytucja, którą zainspiruje pomysł. Najlepiej, by były to osoby związane ze środowiskiem szkolnym (np. pedagog /psycholog szkolny, szkoła jako instytucja). Jeżeli na wdrożenie zdecyduje się inny podmiot (np. NGO wspierające osoby starsze zależne, MOPS), innowacja będzie wymagała wprowadzenia pewnych modyfikacji lub nawiązania współpracy ze środowiskiem szkolnym, na miarę którego została ona uszyta.

Możliwe trudności przy wdrażaniu innowacji:

• niewystarczająca liczba godzin na kompleksowe wdrożenie innowacji (stąd propozycja minimalnej ścieżki wdrożenia);
• zmotywowanie uczniów i pozostałych osób, instytucji i organizacji, do aktywnego udziału w programie (stąd odpowiednie scenariusze i instrukcje działań zawarte w przewodniku po międzypokoleniowej podróży).
• możliwość wdrożenia łatwiejszych lub autorskich programów – rozwiązanie stanowi konkurencyjną alternatywę, gdyż zawiera komplet instrukcji i narzędzi pozwalających wdrożyć innowację, krok po kroku: Przewodnik po międzypokoleniowej podróży.

 

Korzyści z wprowadzenia innowacji:

• ułatwienie realizacji działań programowych i pozalekcyjnych – korzystanie z gotowego programu, obejmującego roczny plan działań, zgodnych z wytycznymi kuratorów oświaty na temat wdrażania wolontariatu w szkołach;
• wzmacnianie autorytetu – zintegrowanie klasy i bliższe relacje z uczniami, poziom satysfakcji z wykonywanych obowiązków oraz zwiększają motywację do pracy;
• rozwój zawodowy – zdobycie nowej wiedzy, umiejętności, doświadczeń oraz punktów do awansu zawodowego.

Mechanizm działania innowacji opiera się na następujących elementach:

Wszystkie niezbędne informacje na temat innowacji i działań, które trzeba lub warto zaplanować i przeprowadzić znajdują się w przewodniku po międzypokoleniowej podróży. Znajdziecie w nim inspirujące porady i wskazówki, propozycje alternatywnych ścieżek postępowania, scenariusze działań na różne okazje oraz zestaw narzędzi wraz z instrukcjami pozwalającymi odbyć wspólną podróż krok po kroku. Książka ta nie jest typowym podręcznikiem, który wskazuje jedyną słuszną drogę prowadzącą do celu. Nie proponuje gotowych, „zapiętych na ostatni guzik” rozwiązań. Ma otwarty schemat. Dostosowuje się odpowiednio do potrzeb i możliwości danej sieci wsparcia.

1. Ustalcie wspólne zasady

W gronie osób, które chcą uczestniczyć w planowaniu i wdrażaniu innowacji, zastanówcie się, jakie zasady są niezbędne w waszym działaniu. Pamiętajcie o poszanowaniu podmiotowości, godności, wolności wyboru i samostanowienia każdej uczestniczki i każdego uczestnika. Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdział: Krok 1.

2. Sporządźcie listę potrzebnych zasobów 

Zachęcamy was do zapoznania się z Listą podróżnika umieszczoną w rozdziale: Krok 2 w przewodniku po międzypokoleniowej podróży. Znajduje się na niej zestaw najważniejszych zasobów ludzkich, materialnych i niematerialnych, które mogą się okazać przydatne w organizacji międzypokoleniowych działań. Zamieszczony katalog ma charakter orientacyjny. Każdy z planów opracowanych przez dzieci wraz z osobami starszymi zależnymi może mieć zindywidualizowany charakter oraz odpowiednio do niego dostosowaną listę.

3. Stwórzcie sieć

Aby stworzyć własną sieć wsparcia, nawiążcie kontakty z potencjalnymi uczestnikami sieci. Warto odświeżyć dawne znajomości i skorzystać z kontaktów osób/ organizacji i instytucji, które znacie. Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Kto tworzy sieć wsparcia naszej innowacji?, Kto będzie Ci towarzyszył w podróży?, Krok 3.

4. Upowszechnijcie informację o innowacji

Odpowiednie wypromowanie przedsięwzięcia w środowiskach, które chcecie zaangażować w jego realizację (bliższych i dalszych grupach docelowych), może mieć kluczowe znaczenie dla jego przebiegu i efektów.

Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Krok 4 i Dokumenty podróży – instrukcje dotyczące upowszechniania informacji o innowacji w środowisku lokalnym oraz  narzędzia do wykorzystania (logo innowacji, plakat, ulotka, film promujący międzypokoleniowe działania, scenariusze spotkań informacyjnych dla interesariuszy projektu)

5. Zaproście seniorki i seniorów do współpracy

To czas poszukiwania osób starszych zależnych i przygotowania wybranych osób do współpracy z młodzieżą w ramach warsztatu poświęconego międzypokoleniowej komunikacji. Wskazówki dotyczące włączenia seniorek i seniorów w sieć mają charakter otwarty. Możecie potraktować je jak inspirację i dopasować do swoich potrzeb i możliwości.

(Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Kto będzie towarzyszył Ci w podróży?, Krok 5 i Dokumenty Podróży – materiały informacyjne, gotowe narzędzia pomocne w przeprowadzeniu rekrutacji i diagnozy, instrukcje ich wykorzystania, scenariusz warsztatów komunikacyjnych dla seniorów).

6. Wybierzcie opcję wdrożenia działań

Zdecydujcie, jaką opcję wdrożenia działań jesteście w stanie zrealizować. Czy będzie to podstawowa opcja dziesięciu spotkań (niezbędnego minimum)? Czy będziecie mieli możliwość przeprowadzenia większej liczby spotkań? (Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Jak wygląda przygotowanie do międzypokoleniowej podróży?, Jak przebiega międzypokoleniowa podróż? (Krok 6).

7. Przygotowanie do międzypokoleniowej współpracy

Grupę dzieci warto przygotować do spotkań z seniorami z wykorzystaniem treningu motywacyjnego. Jego cel to zmiana ich samooceny i postaw wobec starości. Trening budujący zaangażowanie podzieliliśmy na trzy etapy: poszerzanie wiedzy, pracę nad emocjami i przygotowanie do działania (Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Jak wygląda przygotowanie do międzypokoleniowej podróży?, Krok 7: Przystanek 1, Przystanek 2, Przystanek 3, Biblioteka Podróżnika).

8. Realizacja współpracy

To, jak dokładnie przebiegać będzie realizacja współpracy zależy od konkretnego sposobu wdrożenia. Innowacja zakłada, że jedynie pierwsze trzy elementy realizacji współpracy są ściśle określone. Pozostałe są kwestią preferencji, zasobów, fantazji i starań osób wdrażających. To wy decydujecie, jakie działania będziecie wspólnie realizować.

 

Stałe elementy:

• warsztat zapoznawczy – spotkanie całej klasy z jej „babciami/dziadkami” o charakterze zapoznawczym, w ramach którego dowiedzą się o sobie czegoś więcej i poszukają wspólnych zainteresowań;
• warsztat komunikacji międzypokoleniowej – spotkanie całej klasy z jej „babciami/dziadkami”, w ramach którego dowiedzą się, jak budować międzypokoleniową współpracę oraz opracują zasady wzajemnej komunikacji;
• warsztat projektujący – spotkanie całej klasy z jej „babciami/dziadkami” o charakterze strategicznym, w ramach którego ustalą cele i plan działań na kolejne miesiące oraz temat przewodni i efekt końcowy ich współpracy.

 

Alternatywne elementy:

• wyjścia poza dom – wspólna wyprawa w miejsce inne niż szkoła, powiązane tematycznie z realizowanym projektem;
• wizyty starszych osób zależnych w szkole – wspólne warsztaty realizowane w szkole, powiązane tematycznie z realizowanym projektem;
• wizyty uczennic/uczniów w domach starszych osób zależnych – odwiedziny powiązane tematycznie z realizowanym projektem;
• imprezy tematyczne – współorganizowane przez całą szkołę, dla wszystkich seniorów, międzypokoleniowe imprezy tematyczne (np. przedstawienia, kiermasze, wspólne kolędowanie, Dzień Babci i Dziadka);
• impreza międzypokoleniowa – wydarzenie podsumowujące roczną współpracę i prezentujące jej efekt (dzieło wspólnie wykonane przez dzieci i seniorów), współorganizowane przez całą szkołę, dla wszystkich seniorów.
• (Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Jak przebiega międzypokoleniowa podróż? Krok 8: Przystanek 1, Przystanek 2, Przystanek 3, Biblioteka Podróżnika).

 

Ocena współpracy dokonywana przez dzieci i osoby starsze zależne

Warto przeprowadzić ewaluację działań międzypokoleniowych. Pozwoli Wam to odpowiedzieć na ważne pytania związane z funkcjonowaniem Waszej sieci, w tym:

• jak uczestniczki i uczestnicy działań oceniają międzypokoleniową współpracę,
• czy wspólne działania zmieniły coś w ich życiu,
• jak przygotować się do podobnych działań w przyszłości.

(Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Krok 9, Dokumenty podróży, w tym materiały informacyjne na temat działań ewaluacyjnych oraz narzędzia ewaluacyjne oceny i samooceny wraz z instrukcjami).

Podsumowanie współpracy

Jeśli już wiecie, co uczestniczki i uczestnicy międzypokoleniowej współpracy sądzą na jej temat, to możecie dokonać własnej oceny jej przebiegu i efektów.

(Przewodnik po międzypokoleniowej podróży, rozdziały: Krok 10, Dokumenty podróży, w tym narzędzie pomocne ewaluacyjne wraz z instrukcją).

Osobami koordynującymi działania modelu są jego użytkownicy, czyli nauczyciele i/lub opiekunowie szkolnych kół wolontariatu lub innych szkolnych kół zainteresowań. Zajęcia odbywać się będą w ramach godzin wychowawczych i/ lub kół wolontariatu/ lub innych kół zainteresowań. Wychowawcy obowiązki wykonają w ramach godzin pracy, opiekunowie kół w ramach realizowanych wolontariacko działań. W przewodniku po międzypokoleniowej podróży znajdują się wszelkie informacje oraz narzędzia niezbędne do zrealizowania innowacji i zarządzania nią. Pozwala on osobie zarządzającej w interesujący sposób zaplanować roczne cele i plan działań klasy, koła wolontariatu lub innego koła zainteresowań, korzystając przy tym z gotowych materiałów i pracując jednocześnie na swój rozwój zawodowy

Innowacja została opracowana z myślą o jej bezkosztowym wdrożeniu. Możliwe jest takie zaplanowanie działań, by ich realizacja opierała się na wykorzystaniu istniejących zasobów – społecznego zaangażowania sieci wsparcia i jej dóbr.

Przykładowe zasoby przydatne w realizacji działań, które jeżeli nie stanowią zasobów sieci, wiązać się będą z ponoszeniem kosztów.

• Sale – w których realizowane będą warsztaty oraz miejsca, które wspólnie odwiedzicie, również sale w instytucjach kulturalnych, oświatowych i rozrywkowych, które często nieodpłatnie oferują swoje usługi lub zgodzą się je nieodpłatnie użyczyć jako partnerzy waszej sieci.
• Transport – będzie szczególnie przydatny w przypadku seniorów o ograniczonej mobilności. W tym wypadku warto szukać wsparcia wśród członków sieci – szczególnie członków rodzin oraz seniorów aktywnych. Jeżeli szkoła dysponuje busem może uda się go wykorzystać dla waszych potrzeb. Nie zapominajmy również o komunikacji miejskiej – w wielu gminach nieodpłatnej w przypadku seniorów a czasem również i młodzieży.
• Materiały do realizacji zajęć – w większości podstawowe materiały, którymi dysponuje każda klasowa lub szkolna społeczność.
• Organizacja wyjść, wycieczek i szkolnych imprez – Szkoły cyklicznie organizują wyjazdy, wyjścia, warsztaty, zajęcia pozalekcyjne, spotkania wewnątrz i międzyklasowe: pikniki, eventy itp. Włączenie w ich realizację grupy seniorów nie zawsze będzie generować dodatkowe koszty. Wiele z wydarzeń jest nieodpłatna. Niektóre z instytucji, organizacji czy firm proponują udział w organizowanych wydarzeniach osób dorosłych towarzyszących grupie dzieci. Spośród alternatywnych aktywności można wybierać te, które są bezpłatne (np. darmowe poniedziałki, noc muzeów). W przypadku pojawienia się dodatkowych kosztów istnieje również możliwość poniesienia ich przez całą społeczność klasową/szkolną (np. w ramach funduszu Rady Rodziców). Wydatek taki, w przeliczeniu na jednego ucznia, nie będzie wysoki.

 

Przewodnik po międzypokoleniowej podróży zawiera wskazówki, które pokazują użytkownikom, gdzie szukać ewentualnych źródeł finansowania.

Określenie kosztu udziału jednej osoby starszej zależnej w działaniach jest zadaniem niemożliwym, gdyż nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jakiego rodzaju projekty realizowane będą w ramach międzypokoleniowych działań. Koszt ten zależeć będzie również od liczby osób starszych zależnych, które wezmą udział w działaniach w danej klasie. Wiele będzie zależeć od przedsiębiorczości osoby wdrażającej działania i umiejętności zaplanowania ich w oparciu o istniejące zasoby. Możemy określić jedynie szacunkowo średni koszt objęcia jednej osoby starszej zależnej zajęciami przygotowawczymi (warsztaty zapoznawcze, komunikacyjne i projektujące – stały element innowacji), na maksymalnie 200 zł (w tym koszty materiałów plastycznych: 50 zł, poczęstunku na zajęcia: 50 zł, wynajmu sali: 100 zł).

Wysokość wydatków na jedną osobę będzie się obniżać w przypadku zaangażowania większej liczby seniorów, gdyż koszty pozostają stałe. Koszty te mogą zostać zredukowane do zera, jeśli zostaną wykorzystane zasoby sieci. Materiały plastyczne mogą pochodzić z zasobów szkoły lub uczniów, poczęstunek może być wolontariacko przygotowywany przez uczestników zajęć. Warsztat prowadzony jest w ramach godziny wychowawczej lub zajęć dodatkowych, na które sale zostają zapewnione przez szkołę. Koszt poprowadzenia warsztatów nie został uwzględniony, gdyż nauczyciel realizuje zajęcia w ramach godziny wychowawczej (godziny pracy) lub zajęć dodatkowych (godziny pracy lub wolontariat).

Niezbędne wymogi wdrożenia innowacji:

• Nauczyciel, który zdecyduje się być użytkownikiem i zapozna się z modelem;
• Zrealizowanie minimalnej ścieżki przygotowania;
• Realizacja współpracy;
• Starsze osoby zależne i dziecięcy wolontariusze chętni do zaangażowania się we współpracę;
• Opiekunowie, którzy wspomogą (nie będą utrudniać) realizacji działań;
• Dyrekcja szkoły, rada pedagogiczna i rodziców, którzy wyrażą zgodę na wdrażanie programu;
• Rodzice, którzy wyrażą zgodę na udział dzieci i przeznaczenie części zasobów na działania z seniorami.

Seniorki uczestniczące w innowacji podkreślały wielokrotnie, że spotkania z uczniami sprawiają im wielką przyjemność i dają dużo satysfakcji, ponieważ mogą się z nimi czymś podzielić (swoją historią, upieczonym ciastem), a dzieci są wspaniałymi partnerami i z wielką uważnością reagują na ich słowa i działania, są miłe, uczynne.

Odbiorcy ostateczni wchodzą w interakcje z uczniami i nauczycielem w ramach regularnych zajęć w klasach, dodatkowo mogą oni wchodzić w interakcje z innymi, bardziej aktywnymi seniorami, którzy również angażują się w projekt. Najważniejsze w innowacji są jednak relacje, jakie powstają pomiędzy osobą starszą i dziećmi. Dzieci opowiadając o seniorkach , znały ich imiona, potrafiły określić, co każda z nich wnosi do projektu swoją obecnością. Warto zaznaczyć, że interakcje wychodzą poza przestrzeń szkoły.

Z uwagi na swój otwarty charakter innowacja jest satysfakcjonująca zarówno dla uczniów, jak i dla seniorów. Temat wspólnych zajęć jest określany wspólnie przez wszystkich uczestników – każdy z nich może wnieść coś wartościowego i właściwego tylko dla siebie. Dzięki umiejętnemu moderowaniu (nie kierowaniu) przez nauczyciela umiejętności wszystkich uczestników mogą zostać połączone we wspólny projekt ‒ każdy z partnerów może wykazać się tym, na czym się zna, w czym czuje się najlepiej. Ważnym źródeł satysfakcji dla obu stron jest również wejście w relacje z osobami należącymi do innego pokolenia, wspólne spędzanie czasu, rozmowy, wzajemne słuchanie, opowiadanie sobie historii. Dodatkowo innowacja ma walor edukacyjny, który częściowo wychodzi poza zakres programów szkolnych – każda ze stron może dowiedzieć się i nauczyć czegoś nowego. Jak wskazała jedna z uczennic: „my uczymy się czegoś od naszych pań, ale one też mogą się czegoś od nas nauczyć”.