Muzyka ma dobroczynną moc – pobudza wspomnienia u osób z demencją, działa pozytywnie na funkcje poznawcze i pamięć, poprawia nastawienie do świata, zmniejsza agresję i lęk. Wspólne słuchanie muzyki pozwala na przerwanie codziennej rutyny, poprawę samopoczucia u osób starszych z chorobami otępiennymi, a także ich opiekunów oraz na pogłębienie ich wzajemnej relacji. Może być także pretekstem do spotkania z innymi. Opiekunowie mogą organizować sesje muzyczne w domu, w dogodnym dla siebie czasie dzięki specjalnie przygotowanym zestawom muzycznym. Zachęcamy do obejrzenia filmu, gdzie autorzy innowacji prezentują jej założenia oraz krótkiego materiału z bohaterami innowacji.
Celem innowacji jest poprawa samopoczucia oraz jak najdłuższe utrzymanie funkcji poznawczych osoby z chorobą otępienną na obecnym ich poziomie oraz pogłębienie relacji osoby starszej zależnej z chorobą otępienną a opiekunem rodzinnym. Sposobem na to jest wspólne słuchanie odpowiednio dobranej muzyki.
Odbiorcami ostatecznym innowacji są osoby starsze zależne z chorobami otępiennymi.
Jest to grupa niejednorodna ze względu na stopień zaawansowania choroby, różne objawy i zachowania, sytuację materialną rodziny itp. Z tego względu trudno przygotować jeden scenariusz czy wzór działania do wykorzystania przez opiekunów, ponieważ każda rodzina ma inny rytm dnia, inne rzeczy sprawiają trudność i inne są strategie radzenia sobie z nimi.
Drugą trudnością jest dopasowanie muzyki do gustów różnych osób. Gust muzyczny jest sprawą tak indywidualną, że trudno skonstruować takie zestawy muzyczne, które spodobają się każdemu. Z tego względu bardzo ważna jest inicjatywa opiekunów, by samodzielnie dobrać inne utwory muzyczne, np. z domowych zasobów lub internetu, bardziej atrakcyjne dla osoby starszej zależnej.
Trzecią sprawą jest niemożliwość zdobycia przez opiekunów wiedzy o tym, jakie utwory muzyczne mogą wzbudzić pozytywne emocje osoby starszej zależnej. Założyliśmy, że na początku wspólnego słuchania opiekun może porozmawiać ze starszą osobą o tym, jakich utworów słuchała w młodości i dzięki temu lepiej się przygotować. To założenie było błędne, ponieważ nawet seniorzy w dotknięci chorobą w stopniu lekkim, nie byli już w stanie odpowiedzieć na takie pytania.
Natomiast jeśli chodzi o korzyści dla odbiorców ostatecznych, wszyscy biorący udział w testowaniu seniorzy doświadczyli pozytywnych efektów słuchania muzyki.
Efekty te są także zróżnicowane, różnice wynikają ze stadium zaawansowania choroby.
- Poprawa nastroju, uspokojenie. Osoby będące w bardzo zaawansowanym stadium nie komunikują się w sposób werbalny. W związku z tym efekty korzystania z innowacji można obserwować jedynie jako zmiany mimiki i ruchu. W ich wypadku dało się zauważyć uspokojenie, mniejsze napięcie, lepszy nastrój.
- Przywołanie wspomnień. Osoby, u których demencja nie jest tak daleko posunięta, zaczęły wspominać wydarzenia, o których dawno lub wcale nie mówiły, prowadzą więcej rozmów, mają więcej motywacji do tego, by wstać z łóżka/fotela, nucą i śpiewają, czasami też tańczą.
- Poprawienie relacji. Opiekunowie doświadczali wdzięczności ze strony seniorów, którzy dziękowali im np. za zorganizowanie pięknego koncertu. Opiekunowie dostrzegali, że w ciekawszy niż zwykle sposób spędzali czas z osobami starszymi zależnymi. Muzyka pozwalała na snucie wspomnień, co z kolei prowadziło opiekunów i podopiecznych do rozmów na bardziej osobiste tematy.
Odbiorcy pośredni to przede wszystkim opiekunowie starszych osób zależnych, ale także osoby niesprawujące na co dzień ciągłej opieki nad seniorami, odwiedzający seniorów raz na jakiś czas, np. wnuki czy dalsza rodzina.
Korzyści z udziału w innowacji:
- krótszy czas wykonywania pewnych codziennych czynności, np. usypiania – jest to ważne, ponieważ najprostsze czynności mogą trwać godzinami w przypadku osób z zaawansowaną demencją, stąd skrócenie czasu zasypiania lub jedzenia posiłku jest dużym ułatwieniem dla opiekuna.
- większa zgodność starszej osoby z opiekunem, lepsze nastawienie, np. chętniej wykonywane czynności higieniczne.
- odprężenie – słuchanie muzyki jest odbierane przez opiekunów jako zajęcie przyjemne, relaksujące; nawet opiekunowie, którzy deklarowali nam inne zainteresowania muzyczne, oceniali, że słuchanie muzyki z płyt miało na nich bardzo pozytywny wpływ, czasem niespodziewany.
Użytkownicy innowacji to organizacje skupiające opiekunów starszych osób zależnych lub pracujące na ich rzecz. Użytkownikiem może być jednostka samorządu terytorialnego, lokalny lider, grupa sąsiedzka, a nawet osoba zainteresowana losem opiekunów i osób starszych zależnych.
Potencjalne trudności jakie możecie napotkać przy wdrożeniu innowacji:
- kwestia czasu wolnego, rozrywki – wielu opiekunów doświadcza ogromnych problemów życiowych, materialnych, organizacyjnych i mogą nie być zainteresowani działaniem dotyczącym czasu wolnego, mogą odbierać takie działanie jako niezbyt poważne, niezbyt dostosowane do ich potrzeb (podczas testowania nie zaobserwowano jednak takiego problemu).
- problemy ze słuchem – w takim przypadku muzyka może nie przynosić pożądanych efektów; warto zaproponować rozwiązania wspierające, np. wykorzystanie słuchawek przez osoby starsze (gdy podczas testowania innowacji, pojawił się ten problem, jednak użycie słuchawek go rozwiązało w przypadku części osób starszych zależnych).
Korzyścią okazało się:
- skuteczność wspólnego słuchania i wartość dla opiekunów.
- wysoka jakość materiałów (która pozwoliła na zbudowanie zaufania).
- zestaw muzyczny, który został oceniony jako pierwsza tego rodzaju pomoc.
- Dotarcie do zainteresowanych opiekunów
Do odbiorców pośrednich najlepiej dotrzeć przez organizację czy instytucję świadcząca pomoc opiekunom osób starszych zależnych czy cierpiących na choroby otępienne. Informację o nowej inicjatywie mogą przekazać podczas swoich działań. Warto też prowadzić indywidualne rozmowy z osobami potencjalnie zainteresowanym, a także przygotować materiały informacyjne, np. plakat zawiadamiający o spotkaniu wprowadzającym.
- Przygotowanie materiałów dla opiekunów
Wykorzystajcie playlisty w aplikacji Spotify:
Wydrukujcie Przewodnik dla opiekunów wykorzystując ładny papier, a materiały wydrukujcie w kolorze. Całość warto zbindować lub spiąć w inny, wygodny i estetyczny sposób. Jeśli nie macie w budżecie środków na druk, możecie po prostu udostępnić link z materiałami. Dla części osób, zwłaszcza tych młodszych, taka forma może być nawet wygodniejsza.
Wydrukujcie również Ćwiczenia z muzyką na ładnym papierze, całość możecie zbindować lub spiąć w inny, wygodny i estetyczny sposób.
Używanie tego materiałów jest opcjonalne, nie będą one użyteczne dla każdej osoby starszej zależnej.
Nie ma możliwości, aby korzystać z tych materiałów w formie cyfrowej.
- Spotkanie wprowadzające
Ważnym elementem jest spotkanie z opiekunami, podczas którego będą mogli dowiedzieć się, jak w praktyce mogą korzystać ze wspólnego słuchania muzyki z seniorami oraz otrzymają materiały edukacyjne (w przypadku przygotowywania wersji drukowanej) oraz płyty CD, jeśli organizator zdecyduje się je wyprodukować.
Wszystkie treści informacyjne zostały zawarte w Przewodniku.
Możecie rozważyć przekazanie przewodnika zainteresowanej osobie bez dodatkowego omówienia, jeśli nie jest w stanie wziąć udziału w spotkaniu. Spotkanie na żywo ma jednak dużo większą wartość, ponieważ pozwala na spontaniczną dyskusję, zadawanie pytań, osobisty kontakt zarówno z prowadzącym jak i innymi opiekunami, co często jest wartością samą w sobie. W przypadku organizowania spotkania dla osób, które się znają między sobą, można je zaplanować na 60 minut. Propozycja planu spotkania wprowadzającego znajduje się w Agendzie spotkań.
Jeśli na spotkanie przyjdą osoby, które wcześniej się nie znały, zapewnijcie im czas na to, żeby mogły nawzajem się poznać. W takim wypadku należy zapewnić więcej czasu, np. dwie godziny.
Organizując spotkanie dla opiekunów, weźcie pod uwagę ich rytm dnia. O ile nie chcecie go przeprowadzić w ramach dotychczasowych działań (np. grupy wsparcia), często najlepszymi godzinami na spotkanie jest przedpołudnie między 10.00 a 13.00. Jednak preferencje godzinowe mogą być bardzo różne, warto po prostu je poznać i starać się w miarę możliwości wziąć pod uwagę. Możecie zaoferować opiekunom wynagrodzenie dla profesjonalnego opiekuna, gdyby brak opieki dla osoby zależnej był przeszkodą uniemożliwiającą udział w zaplanowanym spotkaniu. Warto o tym poinformować z dużym wyprzedzeniem, by był czas na zorganizowanie zastępstwa.
W naszym przypadku konieczne okazało się skrócenie jednego z zaplanowanych warsztatów z 6 do 4 godzin. Żaden z opiekunów nie skorzystał z propozycji opłacenia opiekunki na czas trwania warsztatu. Okazało się, że nie jest możliwe wprowadzenie w krótkim czasie nowego opiekuna, nieznanego osobie starszej zależnej. Dla osób, które na co dzień nie korzystają z pomocy zawodowych opiekunów, oferta opłacenia opieki nie była tak bardzo przydatna, jak można było początkowo przypuszczać. Mimo to warto przygotować się na taką możliwość, a opiekunowie z pewnością to docenią, nawet jeżeli nie skorzystają z tej opcji wsparcia.
Zrezygnowaliśmy ze spotkania w formie webinaru, zamiast tego zorganizowaliśmy spotkanie na żywo – była to forma preferowana przez opiekunów. Jednocześnie jednak sygnalizowali nam, że spotkania nie zawsze są potrzebne, często wystarczyła im komunikacja telefoniczna i mailowa.
- Spotkanie opiekunów w celu wymiany doświadczeń
W opracowaniu innowacji znajdują się konkretne wskazówki i scenariusze do przeprowadzenia sesji muzycznych, jednak w praktyce każdy z opiekunów będzie korzystał z tych wskazówek we własny sposób.
Możliwość dzielenia się doświadczeniami i obserwacjami z innymi opiekunami w trakcie korzystania z zestawów muzycznych zwiększa zaangażowanie, pomaga na bieżąco wymieniać się praktycznymi wskazówkami, jest okazją do spotkania.
Sugerujemy, żeby zorganizować takie spotkanie po 2-3 tygodniach od rozpoczęcia korzystania z innowacji. Spotkanie powinno być dopasowane do potrzeb uczestników, ale na pewno powinno umożliwiać dzielenie się własnymi doświadczeniami i obserwacjami, zebranie pomysłów na nowe aktywności czy modyfikacje. Propozycja planu spotkania w trakcie korzystania z innowacji znajduje się w Agendzie spotkań.
W takim spotkaniu może wziąć również udział ekspert, np. od muzykoterapii, który podzieli się swoją wiedzą i doświadczeniem – podpowie, jak w pełni wykorzystać moc muzyki dla dobra seniora, przy słuchaniu płyt w domu.
- Budowanie społeczności
Dla utrzymania zaangażowania i regularności słuchania muzyki, która daje szansę na największe zmiany, ważne jest wytworzenie się pewnego rodzaju społeczności, sieci osób, które będą mogły się wzajemnie wspierać. Taka pomoc mogłaby obejmować cykliczną wymianę doświadczeń oraz płyt muzycznych, inspiracji do słuchania muzyki.
Postarajcie się zaprosić do projektu osoby młode, które nie sprawują opieki i dotychczas nie towarzyszą chorym. Zaangażowanie młodych jest z wielu powodów dużym wyzwaniem, nasze doświadczenia wskazują jednak, że te, które uda się pozyskać, są ogromnym wsparciem w tym procesie. Osoby młode wnoszą swoje pomysły, entuzjazm. Budowanie relacji z seniorem jest ogromnie satysfakcjonujące dla nich (mają możliwość poznania wspomnień, niesienia pomocy, okazania miłości), jak również dla seniorów (zyskują radość, energię, przerwanie monotonii dnia codziennego, a także poczucie bycia kochanym, ważnym, potrzebnym).
Zadbajcie o cykliczne spotkania opiekunów, np. raz na miesiąc. Takie spotkania mogą być okazją do wymiany doświadczeń, a także do wyjścia z domu seniorów i opiekunów, wspólnego słuchania i przeżywania muzyki.
W przestrzeni, w której spotykają się opiekunowie, może zostać wyznaczone miejsce, w którym mogą zostawiać i odbierać płyty (na zasadzie bookcrossingu), można rozważyć także ustawienie tablicy, na której wpisują ulubione utwory muzyczne. Warto rozważyć także organizację wydarzeń muzycznych dla opiekunów i osób starszych zależnych, które służyłyby integracji. Można wykorzystać Facebooka, z tym że z pewnością część opiekunów będzie wyłączona z tej formy sieciowania (można oczywiście zachęcać ich do korzystania z narzędzi cyfrowych, zapewnić miejsce w którym bezpłatnie mogliby korzystać z internetu lub zorganizować szkolenie komputerowe).
Koordynowaniem działania modelu może zajmować się u was jedna lub więcej osób w zależności od skali działania. Powinna być to osoba o dużych kompetencjach społecznych, która będzie w stanie porozumieć się z instytucjami, opiekunami, będzie rozumieć potrzeby starszych osób zależnych, będzie potrafiła przekazać merytoryczną wiedzę stojącą za metodą MPD. Nie ma specjalnych wymogów odnośnie do wykształcenia tej osoby, chociaż wykształcenie psychologiczne powinno być premiowane, również doświadczenie w pracy z podobną grupą jest atutem. Pożądane są również umiejętności organizacyjne.
Najlepiej, by była to osoba, która pracuje z opiekunami i osobami starszymi zależnymi, także y dlatego że pozyskanie uczestników będzie łatwiejsze.
Do obowiązków koordynatora należeć będzie: pozyskanie uczestników, organizacja spotkań, produkcja materiałów, bieżące kontakty ze wszystkimi partnerami wspierającymi projekt, animowanie społeczności użytkowników, np. poprzez prowadzenie fanpage’a, strony projektu, organizacja przestrzeni do dzielenia się muzyką, prowadzenie bieżącej dokumentacji, pozyskiwanie ekspertów, którzy mogli podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem z uczestnikami projektu.
Zakładamy tutaj działanie w małej skali, w którym weźmie udział 10 opiekunów oraz 10 osób starszych zależnych oraz 5 młodych osób, które wcześniej nie zajmowały się opieką, a także to, że koordynatorem działania modelu będzie osoba pracująca z opiekunami i seniorami, zatrudniona w instytucji, która dysponuje salą na spotkania. Do zadań tej osoby należy też pozyskiwanie ekspertów spoza instytucji, często z innych ośrodków.
Czas pracy koordynatora: 1/3 etatu. Wynagrodzenie: 3900 zł brutto = 1300 zł/miesięcznie, czyli 15600 zł / rocznie na grupę.
Prowadzenie eksperckiego spotkania 2 x 150 zł/h = 300 zł. Jedno spotkanie w miesiącu. 3600 złotych rocznie na grupę.
Produkcja materiałów: zakładamy że w ciągu roku to mogłoby być nawet 25 płyt z muzyką oraz książeczka. Łączny koszt to około 100 złotych na użytkownika.
Założyliśmy udział 25 uczestników.
Szacunkowy roczny koszt koordynacji, spotkań eksperckich i produkcji materiałów to 868 złotych na użytkownika rocznie.
Wydaje się jednak, że instytucja pracująca na co dzień z tą konkretną grupą odbiorców mogłaby zebrać znacznie większą grupę, ponieważ uczestnictwo w modelowym działaniu nie jest bardzo angażujące dla opiekunów, a wiąże się z dużymi korzyściami. W takim przypadku koszt działania na jednego uczestnika zostanie zmniejszony.
Zmniejszyć koszty można również korzystając z materiałów online na Youtube, Spotify zamiast produkować materiały w formie fizycznej.
Minimalne warunki i zasoby potrzebne do działania innowacji to:
- W obszarze zaangażowania społeczności – dotarcie do opiekunów seniorów chorych na choroby otępienne, np. zaangażowanie organizacji wspierających opiekunów, domów pomocy, grup wsparcia dla opiekunów w to, aby inicjowały wykorzystanie opracowanej innowacji przez opiekunów.
- W obszarze przygotowania personelu i zarządzania – wystarczające jest zaangażowanie jednej osoby na organizację/ośrodek, która będzie w stanie zorganizować spotkania z opiekunami, przekazać materiały. Osoba taka powinna pracować na co dzień z opiekunami (terapeuta, animator), nie musi mieć jednak specjalistycznej wiedzy na temat muzyki – minimalny zestaw niezbędnych informacji znajdzie w materiale dla opiekunów. Osoba powinna być odpowiedzialna za zorganizowanie grupy, prowadzenie komunikacji, przygotowanie materiałów, organizowanie spotkań w trakcie i wsparcie dla opiekunów.
- W obszarze finansowania – organizacja, która będzie chciała wykorzystać innowację powinna wydrukować materiały edukacyjne (w sumie 30 stron na komplet) dla opiekunów, którzy nie będą w stanie korzystać z materiałów w wersjach elektronicznych oraz przygotować muzykę dla opiekunów: wyprodukować komplet 10 płyt CD z muzyką.
Koszt skopiowania kompletu 10 płyt wraz z nalepkami na płyty to około 30 złotych (wg cennika profesjonalnej firmy z Warszawy zajmującej się kopiowaniem płyt).
Udział w projekcie dał opiekunom nadzieję, nową energię i siłę, poczuli, że ktoś się nimi zainteresował. Mówią o ożywieniu, iskierce nadziei. Mówią także o odprężeniu, spokoju, który dała im muzyka. Bywają wzruszeni, przejęci czy nawet rozbawieni, kiedy muzyka uruchamia wspomnienia ich bliskich, których wcześniej nie znali, czy kiedy obserwują swoich bliskich nucących, śpiewających, tańczących, wzruszonych.
Seniorzy wedle reakcji opiekunów reagują różnie; często wyciszeniem i uspokojeniem, ale też ożywieniem, wzruszeniem, zainteresowaniem, większą motywacją do działania.
Wytworzył się nowy rodzaj interakcji między opiekunami a osobami starszymi zależnymi. Opiekun zostawia na chwilę codzienne obowiązki i spędza czas wyłącznie na muzycznej sesji z chorą osobą, która cieszy się, że jest obdarzana niczym nierozproszoną uwagą.
Jedna z uczestniczek powiedziała: – Oderwałam się od innych zajęć i byłam na sto procent z mamą, ona od razu rozkwitła. Był to sygnał dla mnie, że na ogół poświęcam jej za mało uwagi.
Inna uczestniczka opowiada, że dzięki słuchaniu płyt mąż ożywił się, muzyka uruchomiła wiele wspomnień, które pobudziły małżonków do rozmowy: – Nawiązała się między nami rozmowa, pojawiły się wspomnienia o dawnych tańcach, pytał o lwowiaków [przy okazji piosenek o Lwowie]. To taki czas dla nas, siedzieliśmy razem, na co dzień nie zawsze jest o czym mówić.
